Het is voor iedere middelbare scholier belangrijk om lessen filosofie te volgen. Ook, of juist, voor vmbo-leerlingen. En daar zorgde Toukomstproject ‘Filosofie op het vmbo’ voor! De pilot is inmiddels succesvol afgerond. Initiatiefnemer Eva-Anne Le Coultre: “De leerlingen waren blij dat er nu eindelijk ruimte was voor hun eigen mening.”
Na de herfstvakantie zijn er acht lessen filosofie gegeven op twee scholen: Het Hogeland College in Winsum en het Theda Mansholt College in Appingedam. Op elke school kreeg één vmbo 3-groep de les. Hierbij werden een vmbo-docent en een filosofiedocent aan elkaar gekoppeld om samen de lessen te geven. Initiatiefnemer Eva-Anne Le Coultre, vmbo-docent Tiemen Dijk en filosofiedocent Caitlin Ionescu blikken terug.
In acht lessen kun je al zoveel bereiken.
Eva-Anne Le Coultre
Vakdidacticus filosofie Eva-Anne Le Coultre van de Rijksuniversiteit Groningen is initiatiefnemer en de projectleider: “Filosofie is een belangrijk vak. Je leert goed nadenken, je eigen ideeën formuleren, openstaan voor meningen van anderen, constructief een gesprek voeren en nieuwe perspectieven zien die je wereld groter maken. Voor leerlingen zelf is het goed, maar ook voor de samenleving. Voor een functionerende democratie is het nodig dat mensen in gesprek gaan en naar elkaar luisteren. Het vak ontbreekt op het vmbo en daar is geen goede reden voor. Daarom wilde ik er iets aan doen en ben ik dit project gestart.
Als projectleider keek en dacht ik mee met de docenten. Na elke les stelden we bij: wat kan beter? Het overkoepelende thema van de lessen was bijvoorbeeld ‘vrijheid’. We dachten: dat vindt iedereen interessant. Maar na een paar lessen zeiden de leerlingen: ‘Gaat het nu alweer daarover?’ Ze vonden het snel saai. Daarom hebben we dat thema losgelaten en het dichter bij hen gezocht. Zo ging het bijvoorbeeld een keer over de vraag of iedereen kinderen zou mogen krijgen. Een taboe, op het randje, maar dat werkte goed. Ze vonden er allemaal iets van. Concrete en relevante onderwerpen bleken veel beter te werken dan abstracte gedachte-experimenten.
De reacties van de leerlingen achteraf waren verschillend. Vooral positief. Wat ik terug hoorde, van de groep uit Winsum, was dat ze het heel leuk vonden dat er eindelijk ruimte was voor hun eigen mening. Ze zijn het niet gewend dat er vragen werden gesteld waarbij het echt uitmaakte wat zij dachten. Ze waren blij dat ze nu zelf een mening konden geven.
De pilot is boven verwachting goed gegaan. We hebben gemerkt dat je in korte tijd, in slechts acht lessen, zoveel kunt bereiken, de leerlingen zoveel kunt meegeven. Laat staan als je er echt een vak van maakt op het vmbo. Een kwart van het Toukomstgeld is nu besteed aan de pilot. Ik wil het project graag uitbreiden naar andere scholen.”
Het was muisstil als het over een filosoof ging.
Tiemen Dijk
Tiemen Dijk is vmbo-docent op het Theda Mansholt College in Appingedam en gaf samen met Caitlin de lessen filosofie. Tiemen: “Ik was meteen enthousiast toen ik hoorde over dit project. Eva-Anne vindt dat filosofie praktischer kan en niet alleen voorbehouden is aan havo- en vwo-leerlingen. Daar ben ik het mee eens. Op mijn school geef ik burgerschapsvorming en ik zag ruimte om de pilot te draaien in één van mijn derde klassen. Ik houd zelf weleens een debat in de klas als onderdeel van burgerschapsvorming. De leerlingen gaan dan vaak de strijd aan, willen elkaar overbluffen. Goed luisteren, meningen destilleren en achterliggende argumenten bedenken, vinden ze lastig. In de filosofielessen wilden we ervoor zorgen dat ze hun vooroordelen of meningen die ze van huis uit hadden meegekregen telkens onder de loep namen. Telkens kritisch naar de inhoud en zichzelf keken. De eerste lessen moesten de leerlingen er echt inkomen en vonden ze het maar stom, want: luisteren naar elkaar. Maar dat lukte steeds beter. We gebruikten een zachte bal: als je die had, mocht je praten. Andere regels: je luistert door elkaar aan te kijken en je kunt navertellen wat de ander zei. Zo dwongen we ze goed naar elkaar te luisteren. Tempo was wel van belang. Een filmpje van een kwartier was eigenlijk al te lang, dan haakten ze af.
Sommige onderwerpen sloegen erg goed aan. De vraag of een eigenschap aangeboren of aangeleerd is bijvoorbeeld, leverde leuke discussies op. Dan voerden Caitlin en ik een toneelstukje op en moesten de leerlingen een kamp kiezen. En met argumenten komen!
Het viel op dat het muisstil was als we een onderwerp aan een filosoof koppelden. Sartre stelt bijvoorbeeld dat elk mens vrij is. Zelfs al heb je een pistool tegen je hoofd, een mens kan altijd kiezen. Ik weet nog dat de leerlingen heel erg aan stonden door de opmerking: eigenlijk als je zegt dat je niet de vrijheid hebt om te kiezen, ben je gewoon een lafaard, volgens Sartre.
Welke argumenten vind je nou het belangrijkst? Welke achterliggende waarden heb je? Daar kunnen veel leerlingen nu iets zinnigs over zeggen. Een mooi inzicht van een meisje uit de klas: ‘Je hebt niet meer gelijk als je harder schreeuwt.’ Daar kunnen volwassenen ook nog wat van leren.”
In het begin vond de klas het maar een vreemd vak.
Caitlin Ionescu
Caitlin Ionescu geeft filosofie op het vwo van het dr. Aletta Jacobs College in Hoogezand en op Hogeschool Windesheim in Zwolle. Samen met Tiemen verzorgde ze de lessen filosofie op het Theda Mansholt College. Caitlin: “Wat betekent het om een mens te zijn? En hoe kan ik mijn leven het beste leiden? Bij die vragen stilstaan: dat is filosofie in mijn ogen. Ik kan me geen passender doelgroep voor het vak bedenken dan vmbo-leerlingen. Misschien kunnen zij het wel het meest gebruiken, vooral in de regio Appingedam. Mede omdat daar sprake is van armoede op het platteland en veel mensen opgroeien in een dorp en daar ook altijd blijven. Ze blijven binnen hun eigen kring. Filosofie helpt te reflecteren op je eigen situatie.
Ik hoopte de leerlingen mee te geven dat je veel langer stil kan staan bij dingen in het leven die gegeven zijn. Ook bij je eigen mening. Iedereen kan roepen, maar minder mensen kunnen hun mening kritisch onderzoeken en afzetten tegen die van een ander. En dan ook nog genuanceerd naar voren brengen. Dat is toch wel aardig gelukt.
Wel ben ik er wat naïef in gestapt. Die eerste les! De kinderen trokken aan elkaars haar, luisterden totaal niet. Tiemen had die les een afzijdige rol. Dat hebben we daarna anders gedaan: we gaven later echt samen de lessen.
Het is de enige les waarbij leerlingen zelf mogen en moeten meedenken.
Caitlin Ionescu
In het begin vond de klas het maar een vreemd vak. Maar gaandeweg begonnen ze het interessant te vinden. Een onderwerp als het existentialisme van Sartre sprak bijvoorbeeld erg aan. En ook de les over het ouderschapsdiploma. Daarbij brachten we steeds een nieuwe voorwaarde in. Is IQ van belang om kinderen te mogen krijgen? Salaris? Speelt een fysieke beperking een rol? Een aantal leerlingen heeft zelf een ouder met een beperking, dus dat leverde interessante gesprekken op. Maar als het ging over de vrijheid van een Russische soldaat in Oekraïne vond de klas het algauw ver-van-z’n-bed.
De lessen sloegen uiteindelijk aan omdat de leerlingen bij de meeste andere lessen nooit op deze manier in de les mogen zitten. Het is de enige les waarbij ze zelf mogen en moeten meedenken. Ze hebben daar ook echt een sprong in gemaakt. Van schelden naar een gesprek voeren. De laatste twee lessen konden ze samen redelijkerwijs een groepsgesprek voeren over verantwoordelijkheid. Ze konden argumenteren, evalueren en bedenken welke tegenargumenten van toepassing waren. Achteraf is het een wonder dat we ze daar hebben kunnen krijgen in acht lessen.”
